سلسله مراتب قرارگيري مساجد در شهرسازی اسلامی
سلسله مراتب قرارگيري مساجد در شهر:
بناهاي مذهبي يكي از اساسي ترين عناصر بافت، ساخت و شكل شهرها بوده و هستند. تداوم حضور بناهاي مذهبي در شكل شهر از ظهور اولين شهرهاي شناخته شده تا امروز، با حيات شهر عجين بوده‌اند. الگوي طراحي شهرها بدون حضور بناهاي مذهبي اصلاً قابل طرح نيست. عبادتگاه‌ها به هر عنواني و يا وابسته به هر نوع مذهبي و در هر فرهنگي، خواه در آسياي غربي و خواه در چين و آمريكا، شاخص فرم شهر بوده و هستند.و درالگوي طراحي شهرهاي جديد نيز، خواه مجتمع زيستي با نقشه اي از پيش انديشيده شده طراحي و ساخته شده باشدو خواه بدون نقشه عينيت فيزيكي يافته باشد، بندرت اتفاق افتاده است كه روح و عنصر مذهبي از كالبد شهر حذف شده و يا برنامه ريزان و طراحان آن را از قلم انداخته باشند.
در بين بناهاي مذهبي درون شهرها مسجد جايگاه ويژه‌اي را به خود اختصاص مي‌دهد. مسجد به مثابه برجسته‌ترين عنصر معمارانه منبعث از دين اسلام از اولين زمان حضور مدني اين دين با جامعه همواره بوده است. مسجد كانون عبادتي، اجتماعي، فرهنگي ديرپايي است كه هرگز نمي‌تواند از ساختار اجتماعي و شهري آن جدا شود. سلسله مراتب شهرهاي اسلامي با سلسله مراتب فرم و نوع مساجد از آميزش كالبدي جدايي ناپذيري برخوردارند. به عبارت ديگر، در برنامه‌ريزي شهري و طراحي شهري براي مردمي مسلمان نمي‌توان كانون و محوريت مسجد را در سلسله مراتب ارتباط هندسي و نظم كالبدي شهر از نظر دور داشت. “هر يك از انواع مساجد مانند مصلا، مساجد جامع، مساجد محله اي، مساجد كوچك(نمازخانه)، از لحاظ وسعت، عناصر و اندام‌هاي كالبدي، تركيب فضايي و موقعيت در بافت شهري داراي ويژگي هايي هستند كه آن ها را از ساير مساجد متمايز مي‌سازد”.(پروچازكا،1373: 33)
در سلسله مراتب تقسيمات كالبدي شهر، مسجد جامع به عنوان يك مركز مذهبي مهم و اساسي نقش محوري را به عهده داشته و مجموعه شهر را تحت پوشش خود قرار مي‌دهد. مسجد جامع ضمن هويت بخشيدن به شهر، تعريف شهر را كامل مي‌سازد. در گذشته مهم‌ترين تصميمات سياسي- اجتماعي و اقتصادي در مسجد جامع صورت گرفته و تنها در اين مسجد نماز جمعه برگزار مي‌شده است، و با وجود توسعه و رشد شهرها اين نقش را تا به امروز هم به عهده دارند. پس از مسجد جامع در سطح شهر مساجد ديگري هم وجود دارند كه عملكردي در سطح محله يا محدوه‌اي وسيع‌تر را پوشش مي دهند. در اين ارتباط هر محله از يك مسجد محله‌اي و يا چند مسجد كوچكتر ديگرهم دارد. (حقيقت نائيني، 1378: 89)
بالأخره دسته‌هاي ديگر از مساجد كه مكان‌هاي ساده و كوچك را در جاي جاي شهر به خود اختصاص داده‌اند، و به عنوان مساجدي با عملكردي در سطح واحدهاي همسايگي و يا زيرمحله شهري مي‌توان از آن‌ها ياد كرد كه اهالي در اين مساجد (نمازخانه‌ها) صرفاً به نيايش و برگزاري نماز مي‌پرداخته‌اند. (همان منبع: 90)
