برنامه ریزی کاربری زمین
برنامه ريزي کاربري زمين کوششي هدفمند به منظور ساخت چارچوبي براي توسعه آينده است. امروزه برنامه هاي کاربري زمين به دو روش ويژه و عمومي مورد استفاده قرار مي گيرند. گاهي اوقات محدوده هاي قابل اندازه گيري رشد مشخص مي شوند و برخي مواقع فقط رهنمودهاي کلي براي توسعه فراهم مي گردد (دهقان، 1385، 18).
برنامه ریزی کاربری زمین شهری، ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت ها و عملکردهای شهری بر اساس خواست و نیازهای جامعه شهری و هسته اصلی برنامه ریزی شهری است و انواع استفاده از زمین را طبقه بندی و مکانیابی می کند (سعیدنیا، 1378، 13). بنابراین برنامه ریزی کاربری زمین شهری باید چارچوبی را برای طرح کاربری بهینه زمین بوجود آورد تا اساس طرح کالبدی و تفصیلی هر بخش شهری مشخص شود. بر اساس این چارچوب باید از استفاده نامناسب زمین جلوگیری شود و اهداف اقتصادی – اجتماعی، محدودیت های فیزیکی و سیاست های زیست محیطی رعایت گردد (زیاری، 1381، 3).
به طور کلی به لحاظ نظری، کاربری زمین را میتوان این گونه تعریف کرد: کاربری زمین به طور ذاتی درباره تمام جنبههای فضایی فعالیتهای انسان در زمین و طریقهای که سطح زمین میتواند برای نیازهای مختلف آماده شود و از آن بهرهبرداری گردد، بحث میکند. به طور مشخص میتوان گفت: فعالیتهای، مردم، مکان ها، عناصر کاربری زمین هستند و با یکدیگر دارای روابط متقابلاند.
برنامهريزي براي کاربري زمين شهري، يعني ساماندهي مکاني و فضايي فعاليتها و عملکردهاي شهري بر اساس خواستها و نيازهاي جامعه شهري. اين برنامهريزي در عمل، هسته اصلي برنامهريزي شهري است و انواع استفاده از زمين را طبقهبندي و مکانيابي ميکند (پورمحمدي،1382: 13)
طرح كاربري زمين شهري يكي از ابزارهاي مهم براي دستيابي به اهداف كلان اجتماعي، اقتصادي و كالبدي است، كه نه تنها اثراتي بسيار بر سرمايهگذاريها و تصميمات عمومي ميگذارد، بلكه نقش مهمي در ميزان رشد شهري و كيفيت محيط كالبدي شهر دارد (سعيدنيا،1378: 13).
برنامهريزي کاربري اراضي «علم تقسيم زمين و مکان براي کاربردها و مصارف مختلف زندگي» ميباشد. برنامهريزي کاربري زمين «مديريت خردمندانه فضا به منظور بهينهسازي الگوي توزيع فعاليتهاي انسان» است(رضويان،۱۳۸۱: ۱۴).
برنامهي (طرح) کاربري زمين، بياني از مقاصد اجتماعي در مورد چگونگي انجام الگوهاي آيندهي کاربري زمين مي باشد و در نتيجه نواحي که بايد به انواع خاص کاربري زمين اختصاص داده شود مشخص کرده و تراکم، شدت استفاده براي هر طبقه (از قبيل مسکوني، تجاري و صنعتي) و استفادههاي عمومي متعدد را تعيين مينمايد، هم چنين نوع اصول و استانداردهايي که بايد در توسعه و حفظ اين نواحي به کار برده شود را مشخص ميکند(سيف الديني ،۱۳۸۱ :۱۶۶).
برنامهريزي براي کاربري زمين شهري، يعني ساماندهي مکان و فضايي فعاليتها و عملکردهاي شهري براساس خواستها و نيازهاي جامعه شهري. اين برنامهريزي در عمل هستهي اصلي برنامهريزي شهري است و انواع استفاده از زمين را طبقه بندي و مکان يابي ميکند(سعيد نيا،۱۳۷۸ :۱۳).
چاپين، از صاحب نظران كاربري زمين، سه تعريف از كاربري زمين شهري ارائه داده است (چاپين،1987: 3).
1-كاربري زمين به معناي پراكندگي فضايي كاركردهاي شهري مانند مسكوني، تجاري، خردهفروشي، تفريحي و …
2-كاربري زمين به معناي چارچوبه اي دو بخشي براي نمايش نواحي شهري. اين دو بخش عبارتند از:
-الگوهاي فعاليت مردم در محيط شهري به مؤسسات و فضاهاي مورد نياز آنان (فعاليتهاي درآمدزا، خريد و اوقات فراغت).
-تسهيلات و تجهيزات فيزيكي كه براي استقرار فعاليتهاي ياد شده در زمينهاي شهري ساخته ميشوند.
3- كاربري زمين به معناي تنظيم روابط ساختاري- كاركردي چارچوبه اي دو بخشي بالا با سيستمهاي ارزشي حاكم بر الگوهاي فضايي-كاركردي و فعاليتهاي مردم. در جدول شماره2-1به تعریف کاربریهای عمده شهری پرداخته شده است.
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در تاریخ 10/3/1389 تعاریف و مفاهیم کاربری های شهری و تعیین سرانه آنها را مصوب نمود. در جدول شماره 2-1، بدان اشاره شده است.
جدول شماره 2-1: تعریف کاربری های عمده شهری
ردیف |
نوع کاربری |
تعریف |
1 |
مسکونی |
به اراضی اختصاص یافته جهت سکونت اطلاق می شود. |
2 |
آموزش تحقیقات و فناوری |
به اراضی که جهت فعالیت های آموزش عالی و تکمیلی و پژوهشی بعد از دوره تحصیلات رسمی و عمومی ( تحصیلات متوسطه ) اختصاص داده می شود گفته می شود. |
3 |
آموزشی |
به اراضی اختصاص یافته برای فعالیتهای آموزش رسمی و عمومی تحت مدیریت وزارت خانه های آموزش و پرورش وکار و امور اجتماعی گفته می شود. |
4 |
اداری و انتظامی |
به اراضی اختصاص یافته جهت استقرار وزارت خانه ها، موسسات دولتی ، شرکتهای دولتی و موسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی و نیروهای انتظامی و بسیج گفته می شود. |
5 |
تجاری-خدماتی ( انتفاعی و غیر انتفاعی) |
به اراضی اختصاص یافته برای انواع فعالیت های بازرگانی و خدمات انتفاعی و غیر انتفاعی گفته می شود. |
6 |
ورزشی |
به اراضی اختصاص یافته جهت انجام ورزش های مختلف از سطوح حرفه ای تا مبتدی گفته می شود |
7 |
درمانی |
به اراضی اختصاص یافته به خدمات پزشکی ، درمانی و سلامت انسان و دام و مددکاری های اجتماعی گفته می شود |
8 |
فرهنگی- هنری |
به اراضی اختصاص یافته به فعالیتهای فرهنگی گفته می شود. |
9 |
پارک و فضای سبز |
به اراضی اختصاص یافته جهت پارک ( بوستان) که توسط شهرداری احداث و مورد استفاده عموم قرار می گیرد گفته می شود. |
10 |
مذهبی |
به اراضی اختصاص یافته جهت انجام فرایض و مراسم مذهبی و دینی و بقاع متبرکه گفته می شود. |
11 |
تجهیزات شهری |
به اراضی اختصاص یافته جهت رفع نیازهای عمومی شهروندان که عمدتاً در رضایت شهرداری است گفته می شود. |
12 |
تاسیسات شهری |
به اراضی که جهت امور مربوط به تاسیسات زیربنایی شهر و یا بهداشت شهر و شهروندان اختصاص می یابد گفته می شود. |
13 |
حمل و نقل و انبارداری |
به اراضی اختصاص یافته جهت شبکه معابر و ساختمانهایی که برای انجام سفرهای شهری، برون شهری و شهروندان اختصاص می یابد گفته می شود. |
14 |
نظامی |
به اراضی اختصاص یافته به نیروهای مسلح گفته می شود. |
15 |
باغات و کشاورزی |
به اراضی اختصاص یافته به باغات و زمین های کشاورزی گفته می شود |
16 |
میراث تاریخی |
به اراضی اختصاص یافته به مکانهای تاریخی گفته می شود. |
17 |
طبیعی |
به سطوح اختصاص یافته به جنگلهای طبیعی و دست کاشت و امثالهم گفته می شود. |
18 |
حریم |
به اراضی که حسب قانون جهت اهداف خاص حفاظت و منظور می شود گفته می شود. |
19 |
تفریحی و توریستی |
به اراضی اختصاص یافته جهت اقامت و سیاحت گفته می شود |
20 |
صنعتی |
به اراضی اختصاص یافته جهت استقرار صنایع مشمول گروه الف موضوع مصوبه شماره 64677/ت-18591 مورخ 26/12/88 هیات وزیران و اصلاحات بعدی آن گفته می شود |
ماخذ:شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، 1389
جدول شماره 2-2: مصادیق عمده کاربری های شهری
نوع کاربري |
تعاريف كاربري |
مسکوني |
تراکم کم ، تراکم متوسط، تراکم زياد، تراکم ويژه |
تجاري |
مراکز تجاري شهري(بازار،خدمات، پاساژهاي تجاري،عمده فروشي، دفاتر خصوصي، بانک ها و …)، مراکز تجاري مرحله اي(خرده فروشي، خدمات محله اي)، بازارهاي غير دائمي(بازارروز – هفتگي…) |
آموزشي |
کودکستان و مهد کودک، دبستان ، مدرسه راهنمايي، دبيرستان،مراکز آموزش حرفه اي،هنرستان ها، دانشگاه ها و مراکز آموزشي بعد از دبيرستان |
مذهبي |
مساجد، تکايا، حسينيه ها ، امامزاده ها و مراکز اقليت هاي مذهبي |
فرهنگي |
اماکن تاريخي و فرهنگي(موزه،کتابخانه،سالن اجتماعات، سينما و تئاتر) |
پذيرايي وجهانگردي |
هتل ومهمانسرا، مسافر خانه، اردوگاه جهانگردي، رستوران ها، سالن هاي غذا خوري و قهوه خانه ها |
درماني |
بيمارستان، درمانگاه، خانه بهداشت و مراکز پزشکي |
بهداشتي |
حمام عمومي، آبريز گاه، رختشويخانه، توالت عمومي |
ورزشي |
استاديوم، سالن سرپوشيده،زمين فوتبال ، استخر، تاسيسات ورزشي عمومي |
اداري |
مراکز اداري دولتي، نهادهاي عمومي، مراکز اداري خصوصي |
فضاي سبز |
پارک ها، فضاهاي تفريحي ،فضاي سبز عمومي،فضاي سبز حفاظتي |
نظامي |
پادگان ها، زندان ها، پاسگاه هاي انتظامي، دارالتاديب ها |
تاسيسات و تجهيزات شهري |
تاسيسات شهري(آب، برق، تلفن،فاضلاب، فاضلاب)، تجهيزات شهري(آتش نشاني، جمع آوري و دفع زيابه، کشتارگاه، گورستان و غسالخانه) |
حمل ونقل و انبار |
پايانه ها، فرودگاه، ايستگاه راه آهن، انبار، پارکينگ هاي عمومي، سرد خانه، سيلو |
راه ها و شبکه ارتباطي |
اتوبان، راه هاي درجه يک، دو، راه محلي |
اراضي باير يا فضاي باز |
اراضي محصور خالي،زمين هايي که در زمان برداشت هيچ فعاليتي عمراني در آنها مشاهده نمي شود |
حريم ها |
حريم بزرگراه ها، اتوبان ها، راه آهن، شبکه خطوط انتقال بهابادو، کانال هاي آبرساني |