تعریف محله‌هاي فرودست شهري (slum)
فهرست مطالب
تعریف محله‌هاي فرودست شهري (slum)
بر اساس تعریف برنامهْ توسعه هزاره اصطلاح محله های فرودست شهری بر طیف گسترده‌ای از سکونتگاه‌های گروه‌هاي کم درآمد با وضعیت نا مناسب زندگی دلالت دارد. بنا به تعریف برنامه اجلاس جهانی توسعه جهانی وضعیت نا مناسب مسکن تجلي بارزي از فقر به شمار مي‌آيد. ساده ترین تعریف این اصطلاح دلالت بر مناطق پرجمعیت شهری دارد که مشخصه آنها واحدهای مسکونی پایین تر از حد استاندارد و فاقد بهره مندي از خدمات كافي است. این تعریف بر ویژگی هایي از قبيل تراکم زیاد جمعیت ، مسکن غیر استاندارد و نا متعارف ( از حیث ساختار و خدمات ) ، و در هم ریختگی ناشی از فقر و عدم خدمات رسانی تاکید دارد. دو معیار نخست کالبدی و فضایی هستند در حالی که سومی جنبه اجتماعی و رفتاری دارد. واحدهای مسکونی چنین محله ها و سکونتگاه هایی از سرپناه های ساده گرفته تا سازه های با دوام تر را شامل می شود و در آنها دسترسی به خدمات پایه و زیر ساخت ها محدود و یا به شدت نازل است. محله هایی که زمانی پر رونق و مطلوب تلقی می شده اند ولی بتدریج ساکنان خود را از دست داده اند نيز زير پوشش اين اصطلاح قرار مي گيرند. محله هايي كه در آنها کیفیت خانه های قدیمی تنزل پيدا كرده و هر واحد مسکونی بتدریج تفکیک و به گروه‌های کم درآمد اجاره داده شده است. نمونه‌های چنين محله‌هايي بافت های فرسوده مرکز شهر ها هستند. در عین حال این اصطلاح به سکونتگاه‌های غیررسمی گسترده (از جمله تصرف‌های عدوانی و تفکیک‌های غیر قانونی ) نیز اطلاق می شود که در شهرهای کشورهای توسعه یابنده به سرعت به نماد فقر شهري تبديل مي شوند. کیفیت واحد مسکونی این سکونتگاه ها نیز متنوع است و طیفی از سرپناه های اولیه تا سازه های با دوام را در بر می گیرد، ضمن آن که دسترسی به آب آشاميدني ، فاضلاب و سایر خدمات و زیر ساخت های پایه معمولا محدود است.تعریف عمومی از محله های فرودست شهری ( اسکان غیر رسمی )
وضعیت مسکن نامناسب و کم بهره مندی از خدمات یا دارای خدمات پایین تر از معیارهای متعارف- الف : طبقه بندی
بر حسب نوع کاربری و روند شکل گیری
ب – وضعیت مالکیت زمین
وضعیت مالکیت زمین ( رسمی – قولنامه ای و غیر رسمی ) ، تفکیک غیر رسمی – در مواردی تفکیک واحد مسکونی به دو یا سه واحدپ – مشخصه های کمی و کیفی مسکن
|وضعیت نوع ساخت مسکن ( دارای پروانه و بدون پروانه )، تفکیک غیر رسمی موقعیت نسبت به محدوده رسمی ( خارج و داخل محدوده ) الگوی ساخت ( استاندارد – غیر استاندارد) مساحت تفکیک قطعه بندی زمین مسکونی زیربنای در اختیار خانوار ( سرانه زیربنای مورد استفاده خانوار ) تراکم در واحد مسکونی ( تعداد خانوار در واحد مسکونی ، نفر در اتاق ، ) over crowding تسهیلات واحد مسکونی : توالت و دستشویی مستقل ، حمام و آشپزخانه مستقلت – موقعیت جغرافیایی ( نقاط پر شیب ، با در معرض سیلاب و قرار داشتن مسیل رودخانه ها )
ث – خدمات شهری ( داشتن انشعاب رسمی آب – برق و جمعی آوری پسماندهای خانگی ) و تداوم خدمات رسانی
ج – زیر ساخت های شهری
( شبکه معابر مناسب از حیث عرض خیابان های اصلی و فرعی و نوع روکش جمع آوری آب های سطحی نحوه دفع فاضلاب خانگی ( چاه جذبی ، در جوی آب معابر ، شبکه فاضلاب ) سرانه های خدمات اجتماعی ( آموزش بهداشت فضای سبز و اوقات فراغت ، فرهنگی )، در محدوده محله های فرودست شهری ، شبکه روشنایی معابر و کیفیت ,چ – سطح رفاه و مصرف
میانگین هزینه های خانوار ساکن ، سرانه هزینه خانوارتعریف عملیاتی محله‌هاي فرودست شهري
مشکل اندازه گیری وسعت و جمعیت این محله ها ناشي از عدم توافق درباره تعریف آنها است . به همين دليل شمارش جمعیت آنها در سرشماری های ملی ، پیمایش های جمعیتی و یا بهداشتی در مقیاس جهانی انجام نمی شود. برخی پیمایش ها بر اساس متغیرهای وابسته به این مفهوم مانند ” نسبت مسکن فاقد مجوز رسمی ” یا نسبت ” تصرف های عدوانی ” برآوردهایی انجام می دهند. یکی از گردهمایی های کارشناسی برای تحقق اهداف توسعه هزاره بخصوص تحقق هدف شماره یازده آن یعنی تحت پوشش قراردادن یک صد میلیون نفر ساکنان نواحی فرودست شهری به پنج مشخصه عمومی برای شناخت و ارزیابی روند تحول این سکونتگاه ها اشاره مي كند که عبارتند از :- عدم تامین امنیت و حق نگاهداشت محل سکونت
- عدم دسترسی به آب بهداشتی
- عدم دسترسی مناسب به امکانات بهداشتی و سایر زیرساخت ها
- وضعیت نامناسب ساختار مسکن ( مسکن کم دوام )
- تراکم بیش از اندازه جمعیت
| مشخصه ها | نماگر یا معرف ها | تعریف |
|---|---|---|
| 1. دسترسی به آب سالم | عرضه ناکافی آب آشامیدنی (بر اساس شاخص 29 MDG) | سکونتگاهی كه در آن کمتر از 50 درصد خانوارها به آب آشاميدني دسترسی داشته باشند
|
| 2. دسترسی به بهداشت | بهداشت نامناسب : (بر اساس شاخص شماره 30 اهداف توسعه هزاره (MDG | هر سکونتگاهی که کمتر از نیمی از جمعیت آن فاقد امكانات زير باشد :
|
| 3. کیفیت ساختاری مسکن | الف . موقعیت | نسبت خانوارهایی که در اراضی نامناسب و در معرض خطر یا پیرامون آن سکونت دارند ، و از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
|
| ب. استحکام و دوام سازه | نسبت خانوارهایی که در سازه های موقت یا فرسوده یا تقریبا مخروبه سکونت دارند. موارد زیر را می توان معرف این وضعیت دانست :
|
|
| 4. تراکم افراد در واحد مسکونی | الف . ازدحام و تراکم | نسبت خانوارهایی که تعداد افراد آنها در هر اتاق بیش از 2 نفراست . گزینه دیگر را می‌توان حداقل استاندارد سرانه زیر بنا قرار داد (برای مثال متر مربع برای هر نفر) |
| 5 .امنیت نحوه تصرف محل سکونت | حق نگاهداشت محل سکونت ( شاخص 31 اهداف توسعه هزاره(MDG |
|
جدول 8- نسبت جمعیت ساکن در محله های فرودست شهری به تفکیک مناطق و در دروه 1990 تا 2010
واژه slum به معنای محله های مسکونی پرجمعیت و فرودست شهری است که گاه برای آن معادل های
” آلونک ” ، و ” زاغه ” یا ” حلبی آباد” در فارسی برگزیده شده است ، نخستین بار در سال 1820 مورد استفاده قرار گرفت. این اصطلاح معمولا برای معرفی نازل ترین کیفیت مسکن ، شرایط بسیار غیربهداشتی محلات مسکونی و ناشی از کمبود شدید خدمات شهری استفاده شده است و گاهی نیز دلالت بر محلی برای فعالیت های بزهکارانه و احتمالا منشاء بسیاری از بیماری های همه گیر دارد، مکانی کاملا متمایز و مجزا از محله های مسکونی سالم و مناسب که تجسم گسست کالبدی و انزوای اجتماعی است . ولی امروزه این اصطلاح معنایی متفاوت و سیال به خود گرفته است و بندرت بر اساس چارچوب نظری مشخصی تعریف می شود و مورد استفاده قرار می گیرد. با وجود این کاربرد عمومی آن به معنای کیفیت نازل مسکن و خدمات شهری پایین تر از حد متعارف یا نبود آن است.
به بیان دیگر این اصطلاح برای توصیف طیف گسترده ای از سکونتگاه های کم درآمدها و شرایط نامطلوب سکونتی استفاده می شود و به طور کلی می توان آن را چنین تعریف کرد : ” محله مسکونی پرتراکم جمعیتی نقاط شهری که وضعیت مسکن آن نامطلوب و پایین تر از حد استاندارد و متعارف است از حیث خدمات خدمات و زیرساخت ها شهری وضعیت نابسامانی دارند. این تعریف ساده و کلی می تواند منعکس کننده جنبه های اساسی کالبدی و اجتماعی مناطق فرودست شهری باشد ولی هنوز لازم است که تعریف عملیاتی مشخص تری از آن به عمل آید: به بیان دیگر گرچه ممکن است در نظر اول نوع مصالح ( آهن و آجر ) به کار رفته در این واحد های مسکونی این محله ها مناسب به نظر رسد ولی در عمل از حیث اجرا و مسائل فنی ( مانند نداشتن پی مناسب ) دچار مشکل هستند یا این که به دلیل قدمت فرسوده شده اند و در مقابل سوانح طبیعی بسیار آسیب پذیرند ؛ از حیث امکانات زیرساختی این گونه محله ها نابسامان هستند برای مثال شبکه معابر باریک ، خاکی که عمدتا ناشی از تفکیک های غیررسمی اراضی توسط مالکان پیشین اراضی بوده است و فاقد امکانات لازم برای هدایت آب های سطحی هستند یا جاری شدن بخش از فاضلاب های خانگی در معابر ؛ یا از حیث دسترسی به برخی خدمات شهری مانند آب بهداشتی ، جمع آوری زباله ، خدمات آموزشی وبهداشتی در مضیقه هستند ، به بیان دیگر و جود و عرضه خدمات شهری جوابگوی تقاضای بالقوه برای آن نیست .
تعریف محله های فرودست شهری
به مناطقی محله های فرودست شهری اطلاق می شود که دست کم یکی از این مشخصه ها را داشته باشد:- سکونتگاه های مبتنی بر تصرف عدوانی بر روی زمین های عمومی وخصوصی
- تفکیک سوادگرانه و غیر قانونی زمین های خصوصی یا عمومی
- سکونت در ساختمان های پر تراکم جمعیتی ، یا مخروبه و رو به ویرانی مرکز شهر یا مناطق بسیار پرتراکم شهری
| بررسی تطبیقی اصطلاحات | نحوه نگاهداشت یا تصرف محل سکونت tenure | وضعیت کالبدی ساختمان های مسکونی | ساکنان | تصور عمومی |
|---|---|---|---|---|
| محلات فرودست شهری: وضعیت نامناسب مسکن و نبود یا کمبود شدید خدمات slum | اکثر ساکنان (غیر مالک ) و مستاجر هستند | ساختمان های بزرگتر ، اغلب به چند واحد تبدیل شده اند ، بویژه در بافت های قدیمی ومرکزی شهرها ی اصلی | نسل دوم یا سوم خانوارها ، که اغلب به منطقه یا روستای معینی تعلق دارند | این محلات کمتر انگ خورده یا بدنام محسوب می شوند زیرا قوام یافته ترند و با شهر یکپارچگی بیشتری یافته اند |
| اسکان غیر رسمی یا مبتنی بر تصرف عدوانی Informal or squatter settlement | اکثرا شکلی از امنیت نحوه سکونت برخوردارند ( قانونی یا بالفعل) | واحدهای مسکونی 1یا 2 طبقه که بتدریج بوسیله ساکنان ساخته می شود | جمعیت جوان تر در مقایسه با جمعیت منطقه | معمولا به دلیل جدید تر بودن وغیر قانونی تلقی شدن بدنام ترهستند ، مملو از بزهکاران ، از نظر سیاسی مخاطره آمیز |
کیفیت و دسترسی به خدمات شهری در مقیاس محلی در کشورهای پیشرفته صنعتی بدیهی پنداشته می شود ولی دسترسی محدود و کیفیت نازل به این گونه خدمات در کشورهای آفریقایی و آسیایی یکی از موانع عمده بهره وری بنگاه و فعالیت های اقتصادی است و همچنین یکی از منابع عمده سرخوردگی مردم محسوب می شود . خانوارهای کم درآمد در کشورهای توسعه یابنده معمولا از عهده هزینه خدماتی مانند تلفن و برق بر نمی آیند و اغلب به شیوه های ابتدایی تامین آب ، دفع فاضلاب و پسمانده های جامد دسترسی دارند . وجود شبکه های خدمات شهری در سکونتگاه های غیررسمی در مقایسه با شهرها به مراتب در سطح پایین تری قرار دارد . نبود این خدمات در این نوع سکونتگاه ها نه تنها از کیفیت سکونت می کاهد بلکه آنها را در معرض بسیاری از بیماری های قرار می دهد.
در سال 2010 برنامه اسکان بشر اعلام کرد که حدود 200 میلیون نفر ساکنان محله های فرودست شهری دسترسی بهتری به آب آشامیدنی ، بهداشت ، مسکن با دوام یا سطح زیربنای سکونتی بیشتری دست یافته اند. این موار از زمره اهداف اصلی توسعه هزاره برای بهبود وضعیت ساکنان محله های فرودست شهری بوده است. . در نتیجه مبادله اطلاعات ، تجربه های آموخته شده ، سیاست های اجرای اهداف توسعه هزاره از جمله مواردی هستند که برای پایش دستور کار توسعه بعد از 2015 تدارک دیده شده اند.
چهار مشخصه تعریف کننده محله های فرودست شهری عبارتند از : عدم بهبود وضعیت آب آشامیدنی ، عدم ارتقای سطح بهداشت ، عدم افزایش تعداد واحد های مسکونی با دوام و همچنین زیربنای مسکونی ناکافی.
برآوردهای هبیتات در سال 2012 نشان می دهد پیشرفت حاصل دربهبود وضعیت ساکنان محله های فرودست شهری تا سال 2010 تحقق یافته است. نسبت این ساکنان از کل جمعیت شهری از 4/39 درصد در سال 2000 به 7/32 درصد در سال 2012 کاهش یافته است.
نمودار 3- نسبت جمعیت شهری ساکن در محله های فرودست شهری در جهان در سال های 2000 و 2012
به رغم این دستاورد ، بر شمار مطلق ساکنان این محله ها به دلیل آهنگ سریع توسعه شهری افزوده شده است. برآوردهای کنونی نشان می دهند که شمار آنها اکنون به 863 میلیون نفر افزایش یافته است. این تعداد در سال 1990 و 2000 به ترتیب 650 و 760 میلیون نفر بوده است. در نتیجه تلاش مضاعفی برای بهبود کم درآمدان شهری در کلان شهری و شهرهای میان جمعیت در کشورهای در حال توسعه باید صورت گیرد.
نمودار 4- تعداد جمعیت ساکن در محله های فرودست شهری و نسبت جمعیت شهری ساکن در محله های فرودست شهری، کشورهای توسعه یابنده ، 1990 تا 2012
نمودار 5- برآورد جمعیت محله های فرودست شهری بین 2000 تا 2014
این افزایش مطلق جمعیت ساکنان محله های فرودست شهری پاسخ مناسبی است برای نگرش هایی است که نگرانند خدمات رسانی به این محله ها به عامل افزایش مهاجرت و جمعیت مطلق تبدیل شود . از سوی دیگر همین دیدگاه منتظر خواهد شد که با جمعیت بیشتری مواجه شود زیرا در دوران مواجهه با این پدیده اقدام موثری انجام نداده است و فقط صورت مسئله را برای کوتاه مدت حذف خواهد کرد.
