روش­هاي بررسي و تحليل نظام شهري و محاسن و معايب هر يک

مهمترين روش­هاي بررسي و تحليل نظام شهري و محاسن و معايب هر يک به قرار زير است:

(1): نظريه مرکزيت مکاني (مکان مرکزي)

“فون تونن” در سال 1826 با انتشار رساله­اي تحت عنوان “ايالت منفرد” در زمينه قوانين توليد کشاورزي، اساس اوليه نظريه مکاني را بنيان ­نهاد. بعد از تونن “والتر کريستالر” با استفاده از عقايد وي، و با الهام از قانون عرضه و تقاضا که مبناي فعاليت­هاي اقتصادي را تشکيل مي­دهد تئوري مکان مرکزي خود را مطرح کرد. به اين ترتيب که او خدماتي را که هر آبادي صرفاً براي نواحي اطرافش انجام مي­دهد، “خدمات مرکزي” و چنين آبادي­ها را “آبادي مرکزي” نام نهاد. سپس با مبنا قرار دادن فروضي چند – که عمدتاً از ويژگي­هاي اقتصادي، اجتماعي و جغرافيايي نواحي جنوب آلمان تبعيت مي­کرد، سلسله مراتبي از سکونتگاه­ها را ارائه نمود. به عبارت ديگر کريستالر در مطالعات خود بدين نتيجه رسيد که در مناطق واجد شرايط، نظامي از مکان­هاي مرکزي در مقياس­هاي مختلف، از دهکده­هاي کوچک داراي چند مغازه کوچک با محدوده عملکردي بسيار محدود، تا شهرهاي بزرگ که خدمات تخصصي­تري را در محدوده­هاي وسيع­تر ارائه مي­کنند، وجود دارد.

تئوري مرکزيت مکاني براساس سنجش کارکردي و موقعيت نسبي مکان­هاي مرکزي (شهر، روستا و هر نوع مرکز هسته­اي ديگر) نسبت به يکديگر و تشخيص مرحله، مرتبه و موقعيت نسبي آنها بنياد شده است. بنابراين موقعيت نسبي هر مکان مرکزي تحت تأثير يک فضاي رقابتي اقتصادي و اجتماعي ميان مکان­هاي مرکزي يا نواحي جغرافيايي قرار دارد. مرتبه­بندي مکان­ها عمدتاً براساس “اندازه جمعيت” “درجه مرکزيت اقتصادي و اجتماعي” و “کارکردهاي موجود” آنها صورت مي­گيرد و توزيع فضايي مکان­ها در يک فضاي منظم هندسي و به شکل کثيرالاضلاع­هاي قراردادي و متداخل نمايش داده مي­شود.

(2): تئوري جاذبه­اي

روش­هاي مبتني بر تئوري جاذبه­اي نخستين بار توسط راونستين براساس قانون جاذبه نيوتن در مباحث علوم اجتماعي مطرح و بکار گرفته شد. اين روش­ها عمدتاً براي تعيين حدود مناطق عملکردي کاربرد دارند، ليکن از برخي روش­هاي آن نيز مي­توان در جهت طبقه­بندي سکونتگاه­هاي يک منطقه استفاده نمود. تعيين حدود مرز مناطق عملکردي مستلزم گروه­بندي واحدهاي محلي بوده که همبستگي متقابل قابل توجهي دارند. در اين رابطه توجه بيشتر به جريان­هايي که به يک نقطه مرکزي مربوط مي­شود، جلب مي­گردد تا همساني­ها در منطقه. در اين رابطه طرح دو ديدگاه اصلي حوزه­بندي عملکردي ضروري به نظر مي­رسد؛

1. آناليز جريان­ها (Flows Analysis): که براساس مشاهدات واقعي از آنچه که مردم انجام مي­دهند، صورت مي­گيرد.
2. آناليز جاذبه­ها (Gravitational Analusis): که بر پايه مشاهدات تئوريکي از آنچه که مردم بايستي انجام دهند، صورت مي­پذيرد.

(3): نظريه شاخص­هاي اقتصادي – اجتماعي

بهبود سطح زندگي همه افراد يک جامعه، هدف نهايي سياست­ها و برنامه­هاي اقتصادي – اجتماعي است. چگونگي و ميزان رسيدن به اين هدف بستگي به استراتژي­هاي برنامه توسعه در جهت استفاده بهينه از امکانات توليدي، نحوه بهره­برداري از آنها و همچنين شرايط و روابط موجود اقتصادي و اجتماعي يک جامعه دارد. در نتيجه مفهوم “توسعه يکپارچه اقتصادي و اجتماعي” جايگزين مفهوم “رشد اقتصادي” شده و همزمان با اين جريان، جنبشي نوپا براي تدارک شاخص­هاي اجتماعي در کنار شاخص­هاي اقتصادي به منظور تدوين الگوي توسعه پديد آمده که از سال­هاي 1970 رفته رفته جاي خود را باز کرده و رواج يافته است.

آنچه که به عنوان شاخص­هاي اجتماعي و اقتصادي عرضه مي­شود، به هيچ وجه دربرگيرنده کليه ابعاد “کيفيت زندگي انسان­ها” نيست. زيرا که در شناخت آن بايد از گستره شاخص­هاي کمي فراتر رفته و به نوعي ديگر از مطالعه و تحليل پرداخت. کاربرد وسيع اين روش خصوصاً در مواردي که تعيين مناطق همگن ضروري باشد، در بسياري از مطالعات ديده شده است. تقسيمات اين روش عمدتاً بر مبناي نحوه انتخاب و بکار بستن متغيرها، جهت حذف متغيرهايي که ممکن است نتيجه ارزيابي را مخدوش نمايند، مي­باشد.

جدول () : ارزيابي روش­هاي منبعث از تئوري مرکزيت مکاني

جدول () : ارزيابي روش­هاي منبعث از تئوري جاذبه­اي

جدول () : ارزيابي روش­هاي منبعث از نظريه شاخص­هاي اقتصاد ي و اجتماعي

قديمي­ترين الگويي که به تجزيه و تحليل اندازه­هاي شهري در نظام شهري پرداخته، الگوي رتبه اندازه شهري است. اوئر باخ جغرافي­دان آلماني چنين مي­گويد که: اگر سکونت­گاهها را بر اساس اندازه جمعيتي به ترتيب نزولي مرتب کنيم، جمعيت شهر n ام برابرn/1 بزرگترين شهر منطقه خواهد بود، در واقع در اين الگو رابطه­اي معکوس بين جمعيت هر شهر و رتبه آن در نظام شهري پديد مي­آيد. بعدها اين قاعده توسط زيف به صورت فرمول زير درآورده شد:

Pn=P₁/n^q

Pn جمعيت شهر nام

P₁ جمعيت شهر نخست

Nرتبه شهر nام

qضريب ثابت در نظام شهري

مقدار q را مي­توان از طريق فرمول زير بدست آورد:

به اعتقاد زيف اگر اندازه و رتبه شهرهاي نظام شهري را در يک کاغذ لگاريتمي دو محوري ترسيم کنيم، خط راستي با شيب 1- تشکيل خواهد شد. اين خط شاخص استاندارد توزيع اندازه شهري در يک نظام شهري تلقي شده است و بنابراين انحراف از اين خط در واقع انحراف از اندازه مطلوب شهري به حساب آمده است.

براي تحليل ساختار نظام شهري با توجه به مقدارq مي­توان سه شکل توزيع از اندازه شهري را در اين نظام تشخيص داد.

اگر q=1 باشد توزيع اندازه شهري بر اساس قاعده رتبه- اندازه خواهد بود.

اگرq>1 باشد شکل توزيع نخست شهري خواهد بود. در اين گونه از توزيع هر چه مقدار q بزرگتر باشد، ميزان تسلط شهر نخست بيشتر است.

اگر q<1 باشد نشانه آن است که شهرهاي مياني از اهميت مهمتري نسبت به حالت قبلي برخوردازند.

لذا با توجه به شاخصها و معيارهاي مورد توجه براساس مدل رتبه – اندازه، شهرها را براساس تعداد جمعيت مي‌توان به گروه‌هاي زير تفکيک کرد: