سلسله مراتب طرح های توسعه منطقه ای و شهری و تعریف آنها
سلسله مراتب طرحهاي شهري
به موجب آئيننامه بررسي و تصويب طرحهاي توسعه و عمران محلي، ناحيهاي، منطقهاي و ملي و مقررات شهرسازي و معماري کشور مصوب 12/10/78 هيأت وزيران، سطوح مختلف برنامهريزي فضائي و کالبدي کشور در 13 لايحه مختلف تعريف و طبقه بندي شده است:
- طرح جامع سرزمين
- طرح هاي کالبدي ملي و منطقه اي
- طرح توسعه و عمران (جامع) ناحيه اي
- طرح مجموعه شهر
- طرح ساماندهي فضا وسکونتگاههاي روستائي
- طرح جامع شهر
- طرح هادي شهر
- طرح تفصيلي
- طرح هادي روستا
- طرحهاي ويژه
- طرح شهرهاي جديد
- طرح شهرکهاي مسکوني
- طرح ساير شهرکها (صنعتي، توريستي، تفريحي و…) (وزارت مسکن و شهرسازی، 1387، ص 44).
- طرح آمايش سرزمين
اگرچه طرح آمايش سرزمين جزء طرح هاي توسعه شهري محسوب نميشود اما در سياستگذاري توسعه شهري ميتواند بسيار موثر باشد. طرح آمايش سرزمين به معناي تعيين استراتژيهاي توزيع فضايي جمعيت و فعاليت در پهنه سرزمين است و کليه دستگاههاي اجرايي کشور موظف به رعايت مقررات طرح آمايش سرزمين هستند. آمايش سرزمين قسمتي از برنامه درازمدت کشور خواهد بود. طرح آمايش سرزمين به وسيله معاونت برنامهريزي و نظارت راهبردي كشور، با همکاري دستگاههاي ذيربط کشور تهيه ميشود و پس از تصويب هيئت وزيران به وزارتخانهها و سازمانهاي ذي ربط ابلاغ ميگردد ( برآبادي، 1384، ص 7).
- طرح کالبدي ملي و منطقهاي
اين طرح با هدف مکانيابي براي گسترش شهرهاي موجود و ايجاد شهرها و شهرکهاي جديد، پيشنهاد شبکه شهري آينده کشور يعني اندازه شهرها، چگونگي استقرار آنها در پهنه کشور و سلسله مراتب شهرها به منظور تسهيل و مديريت سرزمين و امر خدماترساني به مردم و پيشنهاد چارچوب مقررات ساخت وساز در کاربري هاي مجاز زمينهاي سراسر کشور تهيه مي شود. طرح کالبدي در دو سطح ملي و منطقهاي تهيه مي شود، که در سطح ملي تهيه شده و در سطح منطقهاي براي چند منطقه انجام شده است. طرح کالبدي به وسيله وزارت مسکن و شهرسازي تهيه ميشود و پس از بررسي در کميته فني شوراي عالي شهرسازي و معماري، به تصويب اين شورا ميرسد. در واقع طرح کالبدي به عنوان طرح فرادست در تهيه طرحهاي توسعه شهري کشور مطرح است (همان منبع، ص 107).
- طرح جامع شهرستان
طرحي است که با شناخت چگونگي استقرار عوامل زيستي (انسان، فضا، فعاليت) در محيط جغرافيايي در وضع موجود، تحليل برنامهها و گرايشها و روندهاي موجود رشد و توسعه و پيشبيني و تشخيص الزامات و اولويتهاي آن و امکانات و محدوديتهاي آينده، به تدوين سياستها و ارائه راهبردها در مقياس يک يا چند شهرستان ميپردازد و نيز با ارائه الگوي کالبدي تحت عنوان الگوي توسعه شهرستان، به هدايت و کنترل رشد و توسعه و استقرار مطلوب مراکز جديد سکونت، کار و فعاليت و تفريح و مناطق حفاظتي و همچنين توزيع متناسب خدمات براي ساکنان شهرها و روستاها ميپردازد. طرح جامع شهرستان را وزارت مسکن و شهرسازي تهيه ميکند و شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران آن را به تصويب ميرساند.
طرحهاي کالبدي ملي و منطقهاي در اساس بر مبناي راهبردهاي طرح آمايش سرزمين شکل ميگيرند و به مرحله اجرا درمي آيند. اين طرح ها با هدف مکانيابي براي گسترش شهرهاي آينده موجود و ايجاد شهرها و شهرکهاي جديد، پيشنهاد شبکه شهري آينده کشور و سلسله مراتب ميان شهرها به منظور تسهيل مديريت سرزمين و امر خدمات رساني به مردم و پيشنهاد چارچوب مقررات ساخت وساز در کاربريهاي مجاز سرزمينهاي سراسر کشور، تهيه ميشوند.
طرح هاي کالبدي در دو سطح ملي و منطقه اي به وسيله وزارت مسکن و شهرسازي تهيه
ميشوند و به تصويب شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران ميرسند و به عنوان طرح فرادست در تهيه طرح هاي توسعه شهري کشور عمل ميکنند.
هدف طرحهاي کالبدي ملي و منطقه اي به صورت مشخص در سه وظيفه زير خلاصه شده است:
الف: مکانيابي براي گسترش آينده شهرهاي موجود و ايجاد شهرها و شهرک هاي جديد.
ب: پيشنهاد شبکه شهري آينده کشور، يعني چگونگي استقرار آنها در پهنه کشور و سلسله مراتب ميان شهرها، به منظور تسهيل مديريت سرزمين و امر خدمترساني به مردم.
ج: پيشنهاد چارچوب مقررات ساخت وساز در کاربري هاي مجاز زمين هاي سراسر کشور.
- طرح جامع شهري ( Master plan )
طرح جامع شهر عبارت است از طرح بلند مدتي که در آن نحوه استفاده از اراضي و
منطقهبندي مربوط به حوزههاي مسکوني، صنعتي، بازرگاني، اداري، کشاورزي، تاسيسات و تجهيزات و تسهيلات شهري و نيازمنديهاي عمومي شهري، خطوط کلي ارتباطي و محل مراکز انتهاي خط (ترمينال) و فرودگاه ها و بنادر و سطح لازم براي ايجاد تاسيسات و تجهيزات و تسهيلات عمومي مناطق نوسازي، بهسازي و اولويتهاي مربوط به آن تعيين ميشود و ضوابط و مقررات مربوط به کليه موارد فوق و همچنين ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهاي تاريخي و مناظر طبيعي تهيه و تنظيم ميگردد.
در واقع طرحهاي جامع در دو مرحله تهيه ميشوند. مرحله اول شامل انجام بررسيها، شناخت وضع موجود شهر مانند مطالعات جغرافيايي، اقليمي، تاريخي و بررسي ويژگيهاي اقتصادي، اجتماعي و کالبدي شهر و در بخش آخر اين مطالعات جمعبندي و تجزيه و تحليل مي باشد. در مرحله دوم، طرح کالبدي شهر و گزارش هاي مربوطه ارائه ميشود.
طرح جامع شهري، به منظور تدوين برنامه و تعيين جهات توسعه شهر و تأمين نيازمنديهاي آن بر مبناي پيشبينيها و اهداف توسعه شهري، تهيه ميشود. طرح جامع بيشتر در مورد شهرهاي بزرگ و يا شهرهايي كه بيش از 25000 نفر جمعيت دارند، به مرحله انجام درميآيد.
در حقيقت، طرح جامع را ميتوان سيستمي دانست كه خط مشي اصولي و كلي
سياستهاي شهري را تعيين ميكند. از طرف ديگر، طرح جامع را ميتوان منطقي جهت انتخاب الگوي صحيح استفاده از اراضي شهري دانست.
روش مطالعه و انجام يك طرح جامع شهري، عبارت است از مطالعه وضع موجود، تجزيه تحليل و نتيجهگيري از وضع موجود، تعيين اهداف و اولويتها، انجام پيشبينيهاي لازم، ارائه طرحها و برنامههاي توسعه شهري و اجراي آنها.
طرح جامع شهري، بيشتر به منظور ترويج ضوابط شهرسازي، كنترل توسعه شهرها، گرايش به نظام برنامهريزي و هماهنگسازي بخشهاي مختلف اقتصادي و اجتماعي، با توجه به كيفيت محيط زيست و بر اساس شناخت حوزههاي نفوذ طبيعي، اجتماعي و اقتصادي شهرها تهيه
ميشود. با توجه به تعاريف مذکور ويژگيهاي اساسي طرح جامع شهري را چنين ميتوان برشمرد: الف ) طرح جامع، طرحي است کالبدي- فضايي که با بهرهگيري از تحولات اجتماعي، اقتصادي و سياسي جامعه شهري، به بهبود سازمان فضايي شهر و رفاه اجتماعي مردم
ميپردازد. ب) طرح جامع از نظر زمان ميان مدت و به لحاظ مقياس برخورداري كلي است و سياستهاي كلي توسعه شهر را تا مدت ده سال تعيين مينمايد.
پ) در طرح جامع نه تنها خود طرح، بلکه منطقه آن نيز مورد توجه قرار ميگيرد.
ت) طرح جامع وسيلهاي است براي سهل كردن تصميمگيري و سياستگذاري؛ كه نقش هدايتي آن از جنبههاي با ارزش طرح است.
پس از انقلاب نام طرحهاي جامع به طرح هاي توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهرها تغيير و مراحل کار از دو مرحله به چهار مرحله افزايش يافت.
مقياس نقشه هاي شهري، در طرح هاي جامع شهري اغلب 10000/1 ، 5000/1 ، 2500/1 است.
– طرح تفصيلي شهري ( Detailed plan )
طرحي است که بر اساس معيارها و ضوابط کلي طرح جامع، نحوه استفاده از زمينهاي شهري را در سطح محلات مختلف شهر و موقعيت و مساحت دقيق زمين براي هر يک از آنها و وضع دقيق و تفصيلي شبکه عبور و مرور و ميزان تراکم جمعيت، تراکم در واحدهاي شهري،
اولويتهاي مربوط به مناطق بهسازي، توسعه و حل مشکلات شهري و موقعيت کليه عوامل مختلف شهري در آن تعيين ميشود.
طرح تفصيلي متعاقب طرح جامع شهري و به منظور انجام برنامه هاي اجرايي تصويب شده اين طرح صورت ميپذيرد.
طرح تفصيلي در حقيقت، تنظيم برنامه هاي مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهري و طراحي آنهاست.
طرح تفصيلي شامل چهار مرحله زير ميباشد:
- مرحله بازشناسي
- مرحله تثبيت برنامهها و طرحهاي اجرايي
- مرحله تشخيص و تعيين اولويتها
- مرحله انجام و اجراي محتواي طرح و كاربرد اراضي
اندازه نقشهها در طرح هاي تفصيلي معمولاً 500/1 ، 1000/1 ، 2000/1 است.
– طرح هادي شهري ( Guide plan )
طرح هادي شهري بيشتر براي شهرهاي كوچك و شهرهايي كه تا حدود 25000 نفر جمعيت دارند، تهيه ميشود.
طرح هادي در حقيقت تعيينكننده اصول كلي توسعه شهرهاست. در اين طرح بيشتر هدايت توسعه شهرها مورد توجه قرار دارد. از طرح هادي ميتوان به عنوان برنامه راهنماي توسعه شهر نام برد.
اين طرح، برنامهي قبل از اجراي طرح جامع است. طرح هادي براي شهرهايي تهيه ميگردد كه يا فاقد بودجه طرح جامع ميباشند و يا امكان اجراي طرح جامع در آنها، فراهم نشده است.
طرح هادي در كشور ما، داراي سابقه طولانيتري نسبت به طرح جامع است؛ سازمان مسئول طرحهاي هادي شهري نيز وزارت كشور ميباشد.
– طرح مجموعه شهري
اين طرح براي شهرهاي بزرگ و شهرهاي اطراف آنها تعبيه ميشود. مجموعه شهري تهران و شهرهاي اطراف آن شامل شهرهاي واقع در شهرستان تهران است و محدوده مجموعه شهري ساير شهرهاي بزرگ (مشهد، اصفهان، تبريز و شيراز) به پيشنهاد وزارت مسکن و شهرسازي و تصويب شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران تعيين ميشود.
طرحهاي مجموعه شهري را وزارت مسکن و شهرسازي تهيه ميکند، که سپس به تصويب شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران ميرسد و وزارت کشور اجراي آن را برعهده ميگيرد.
- طرح شهرهاي جديد
اين طرح براي ايجاد شهرهاي جديد در قالب طرحهاي کالبدي ملي و منطقه اي و جامع ناحيهاي، و ضرورت و ضرورت و مکان ايجاد آنها، با سقف جمعيتي و نوع فعاليت معين به تصويب شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران خواهد رسيد و متعاقب آن ميبايست به مانند ساير شهرها براي آنها طرح جامع و تفصيلي تهيه شود.
براي احداث هر شهر جديد، شرکت عمران شهرهاي جديد با توجه به مقررات اقدام به تأسيس شرکت ميکند يا اجراي پروژه را به عهده يکي از شرکتهاي موجود وابسته به خود ميگذارد. تهيه طرح جامع و تفصيلي شهر جديد بر عهده شرکت عمران شهرهاي جديد و تصويب آن بر عهده شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران است.
- طرح شهرک هاي مسکوني
طرحي است که براي ايجاد يک مرکز جمعيتي جديد در خارج از محدوده قانوني و حريم شهرها با شرايط و ضوابط مندرج در آيين نامه مربوط به استفاده از اراضي بنا و تأسيسات در خارج از محدوده قانوني و حريم شهرها، مصوب 1355، تهيه مي شود (همان منبع، ص 107).
