روشهاي پيشبيني جمعيت
روشهاي پيشبيني جمعيت
«پيشبيني جمعيت» به آينده اشاره دارد و بنا به ماهيت خود هيچ اطلاع مطمئني از شاخصهاي جمعيتي براي آن موجود نيست و صرفا بر اساس اطلاعات گذشته و مشاهدات فعلي ميتوان مقادير محتملي را براي شاخصهاي مورد نظر فرض كرد و تحت اين مفروضات اقدام به پيشبيني جمعیت نمود.
براي انجام پيشبيني جمعيت روشهاي مختلفي وجود دارد كه هركدام داراي مزايا و محدوديت‌هايی مي‌باشند. در اين قسمت ضمن معرفي روشهاي رايج در پيشبيني جمعيت، روشهاي مورد استفاده براي پيشبيني جمعيت استان انتخاب شده و براساس آنها جمعيت استان در گزينه‌هاي مختلف برآورد شده است.
الف- روشهاي رياضي
روشهاي رياضي شامل روش ميزان رشد (روش هندسي)، روش رشد نمايي، مدل لجستيكي(رشدنمايي دو مرحله‌اي لجستيكي) مي‌باشد.
- روش میزان رشد (روش هندسی)
از بين روشهاي رياضي، روشي هندسي كاربرد زيادي دارد. اولين گام براي استفاده از اين روش برآورد ميزان رشد جمعيت سالانه براساس جمعيت دو سرشماري متوالی مي‌باشد كه به آن ميزان رشد مشاهده شده گفته ميشود. فرمول محاسبه در اين روش به شكل زير است:
Pt=p0 ( l+r )t
كه در آن pt و p0 به ترتيب جمعيت سال پايه و سال هدف،n تعداد سالهاي بين دو مقطع و r برابر رشد سالانه جمعيت مي‌باشد.
اين رشد بيانگر يك ميانگين هندسي از ميزان رشد‌هاي جمعيت سالهاي مختلف بين دو سرشماري است و ميتوان آنرا براي كل كشور و يا هريك از استان‌ها و يا ساير تقسيمات جغرافيايي كشور محاسبه كرد.
در اين روش آنچه ميزان رشد جمعيت ناميده مي شود، در واقع برآيند اثرات عوامل پنجگانه ولادت، مرگ ومير، مهاجر پذيري، مهاجر فرستي و تغييرات مربوط به ساخت سني و جنسي جمعيت است كه بندرت ميتوان اثر مجموعه آنها را با هم و به طور يكجا به درستي ارزيابي كرد. از اين رو در استفاده از ميزان رشدي كه بدين صورت حاصل شده است، بايد جانب حزم و احتياط را رعايت كرده و آنرا براي پيشبيني جمعيت در يك دوره دراز مدت مورد استفاده قرار نداد.
- روش رشد نمایی
روش رشد نمايي ( كه در آن جمعيت از حداكثر معيني تجاوز نمی‌کند و در نتيجه ضمن رشد، جمعيت به صورت هذلولي درمي‌ايد) براي پيشبيني جمعيت كشورها و مناطقي كه داراي رشد جمعيتي بسيار پايين هستند، شايد روش مناسبي باشد ولي در كشور ما كه داراي رشد طبيعي جمعيت و رشد شهرنشيني بالاست و هر نوع حد و مرز جمعيتي قابل شكستن مي‌باشد، براي پيشبيني جمعيت روش مناسب و قابل اطميناني نميباشد.
به طور كلي معايب و محاسن استفاده از روشهاي رياضي در پيش‌بيني‌هاي جمعيتي را ميتوان در موارد زير خلاصه كرد.
* مزيت‌ها
مزيت قطعي روش رياضي پيشبيني جمعيت، سادگي محاسبه و در دسترس بودن داده‌هاي مورد نياز آن مي‌باشد.
* محدوديتها
– اين روش در بر گيرنده فرضيه‌هاي ضمني درباره استمرار تغييرات جمعيت است. به ويژه اين فرضيه كه در طول دوره پيشبيني از يك مدل لجستيك يا نمايي استفاده ميشود.
– به سطح و روندهاي جاري عناصر جمعيت توجهي نمی‌کند. به بيان ديگر تغیيرات جمعيت به عنوان يك پديده انتزاعي تلقي ميشود.
– به خاطر كاهش سطوح باروري كه در اثر برون يابي ساده روندهاي گذشته به حساب نمي‌ايد، بيشتر پيش‌بيني‌هاي جمعيت از روش رياضي، حجم جمعيت را بيشتر تخمين ميزنند.
در حال حاضر دسترسي فرايند به رايانه كه موجب سهولت محاسبات مربوط به روشهاي ديگر پيش‌بيني‌هاي جمعيتي شده است، مزيت‌هاي روش رياضي را تقليل داده است، ضمن اينكه معايب و محدوديتهاي آن نیز تغییر نکرده است. لذا از اين روش فقط براي پيش‌بيني‌هاي كوتاه مدت استفاده ميشود.
ب- روش تركيبي
همانگونه که گفته شد روشهاي رياضي پيشبيني جمعيت كه اساس آنها استفاده از رشد جمعيت بدست آمده از سرشماريها است، اين امكان را فراهم ميسازد تا فقط ديدي كلي از روند جمعيت منطقه مورد مطالعه در فواصل زماني مختلف حاصل شود. اين روشها در خصوص ساخت سني و جنسي جمعيت، تحولات مربوط به پديده‌هاي جمعيتي از قبيل باروري، مرگ و مير و مهاجرت و تاثير متقابل آنها به يكديگر اطلاعاتي بدست نمي‌دهد. براي رفع اين نقيصه، در پيشبيني جمعيت روشي به كار برده ميشود كه بدليل دخالت دادن و تركيب هركدام از عوامل ياد شده، در تحول و تغيير جمعيت يك منطقه برحسب سن و جنس به روش تركيبي معروف شده است.
در اين روش با استفاده از نتايج سرشماري يك منطقه در يك سال معين، آينده نگري انجام ميگيرد. فاصله زماني آينده نگري معمولا برابر با فاصله گروههاي سني در نظر گرفته ميشود و از آنجا كه فواصل گروههاي سني جمعيت در استانداردهاي بين‌المللي پنجساله مي‌باشد، طبعا پيشبيني جمعيت نيز حتما بايستي در مقاطع زماني پنجساله باشد.
براي استفاده از روش تركيبي پيشبيني جمعيت مراحل زير انجام ميگيرد:
مرحله اول) تفكيك جمعيت سال پايه به گروههاي پنجساله برحسب جنس.
مرحله دوم) محاسبه مقادير ضرايب احتمال بقا و برآورد اميد به زندگي برحسب جنس.
مرحله سوم ) تعيين مقادير ضرايب احتمال بقا به تفكيك جنس برحسب گروههاي سني.
مرحله چهارم ) محاسبه جمعيت گروه سني پنج ساله و بالاتر براي پنج سال آينده.
به منظور تعيين مواليد پنجساله بعد ميتوان جمعيت زنان طيف سني 49- 15 ساله را در ميزان باروري عمومي در ابتداي دوره و دوره انتهايي ضرب نمود و سپس با محاسبه ميانگين تعداد مواليد سالانه اين امكان فراهم ميشود كه با ضرب ميانگين ياد شده در عدد 5 به مقدار مواليد پنجساله دست يافت.
